Quá khứ không dễ gạt bỏ

Helen ( tên gốc là Elena Borisovna ) -- một cô gái Nga dòng dõi quý tộc -- theo gia đình lưu vong trôi nổi trên đất Pháp đầu thế kỷ XX , ở đó cô cùng với người chị tạm thời trú chân trong một nhà trọ nghèo và phải làm những con búp bê để kiếm ít tiền mọn rau cháo qua ngày . Nhưng cuộc đời vẫn chưa buông tha . Chỗ chị em Helen sinh sống cũng là khu vực tá túc của rất nhiều người Nga nhập cư và bởi vậy các cô gái không thể không can dự vào nhiều sinh hoạt cùng các đồng bào vốn cũng trong cảnh lưu lạc tương tự . Kết quả : các cô bị bật ra khỏi cái nơi trú ngụ yên lành để lao vào một trường đời quay cuồng hỗn loạn hơn . Người chị đi làm tại một bệnh viện . Còn Helen nhẫn nhục đi hát ở một quán ruợu . Trong cảnh cơ nhỡ , cô phải vượt lên trên bao thách thức , kể cả có những lúc cựa quạy phá phách tàn tệ , song vẫn không thoát khỏi kiếp làm thuê , không thoát khỏi lầm lạc . Cho đến lúc được một đồng hương khác là một mugic Nga nhờ chăm chỉ làm ăn có tiền cứu chuộc và hứa đưa cô đi về những miền đất lạ châu Phi , đời cô mới hứa hẹn như được làm lại .
Trên đây là mấy câu tóm tắt cuốn truyện mà sau đây bạn đọc sẽ đọc .
Nói cho đúng ra , giữa vô vàn nhà văn lớn của thế giới hiện đại thì tác giả J. Kessel mặc dù có cái danh khá to là viện sĩ Viện hàn lâm Pháp , song cũng chỉ là một tên tuổi thường thường bậc trung . Các sách giáo khoa văn học không dành cho ông những chương riêng . Các bộ từ điển văn học chỉ nhắc tới ông một cách qua quýt.
Vả chăng , nếu có nói về ông , người ta thường kể ra những cuốn sách khác như Phi hành đoàn như Gió cát ... chứ ít người nhắc tới Đêm của những ông hoàng .
Mặc dầu vậy , tôi vẫn nghĩ rằng đây là một tiểu thuyết hay , đáng được những bạn đọc đang bận rộn để công tìm đọc , ít ra là trên hai phương diện : Thứ nhất , nó giúp cho chúng ta hiểu thêm về dân tộc Nga và những con người Nga vốn có một mối quan hệ với người Việt Nam trong lịch sử ngót một thế kỷ nay . Và thứ hai , nó mở ra cho chúng ta một cơ hội để hình dung thân phận của những người nhập cư vốn là một hiện tượng lớn trong thế giới đầy xáo trộn như thế giới hiện đại ; hiện tượng này cũng để lại một dấu ấn rõ rệt trong đời sống văn hoá của thế kỷ XX với ý nghĩa nó tạo ra những mảng sáng tác có sắc thái hỗn hợp kỳ lạ , vui buồn hoà trộn , hào hứng bi thảm xen kẽ cạnh nhau , theo những dạng thức trước nay chưa ai hình dung được .


Nói kỳ lạ thì dân tộc nào trên thế giới cũng kỳ lạ song người Nga có lẽ là một trong những dân tộc kỳ lạ bậc nhất . Cuộc sống chìm sâu trong giá rét. Con người chìm sâu trong suy nghĩ .Tính cách pha trộn nửa Âu nửa á nửa văn minh nửa hoang dại . Luôn luôn mơ tưưởng vưươn ra với thế giới hiện đại với ánh sáng nhưưng lại luôn bị cái quá khứ trung cổ níu kéo... Mà làm sao khác được , cái quá khứ ấy lại có vẻ đẹp đẽ hào hùng riêng vẻ kiêu hãnh riêng. Nếu xem người Nga như một variant ( tạm dịch là một biến thể , một kiểu tồn tại ) của nhân loại , thì variant này quá sắc nét và đầy ấn tượng , nó là một ví dụ tốt giúp cho người ta hiểu những cái hay cái dở của con người , bất kể là người của dân tộc nào .
Charles De Gaulle , một trong những nhân vật lớn của lich sử Pháp thế kỷ XX , người có thể coi như hiện thân của chủ nghĩa dân tộc Pháp , từng có lần viết : Chỉ có các dân tộc và các cá nhân là vĩnh viễn tồn tại . ý ông muốn nói những đặc tính làm nên một dân tộc là một cái gì rất bền vững . Được hình thành trong những điều kiện cụ thể , mỗi dân tộc cũng như mỗi con người thường có những nét độc đáo kỳ dị mà một lần hình thành thì sẽ không gì làm cho phai nhạt , tức không sao sửa chữa nổi . Bởi vậy nhìn vào khoa học xã hội trên thế giới hiện nay , người ta thấy ngoài những bộ môn cụ thể ( lịch sử, địa lý dân tộc học xã hội học tâm lý học v..v..) lại còn có lối nghiên cứu tổng hợp về từng dân tộc tạo nên những ngành kiểu như ấn độ học , Trung quốc học , Nga học .. .
Có thể là những liên tưởng đã kéo tôi đi quá xa, song thú thực là đọc Đêm của những ông hoàng tôi cứ loay hoay trở lại với những ý tưởng nói trên , bởi lẽ ở đây , con người Nga được Kessel khắc hoạ rõ nét quá , và có thể xem như những tài liệu bổ ích cho những ai muốn hiểu người Nga và đi vào môn Nga học chúng ta vừa nói . Những ông bác sĩ quen sống với những tư tưởng cao xa phải đi lái xe độ nhật . Những ông ký giả loại xoàng lo in báo xong thì đi bán rong , ấn những tờ báo tiếng Nga mình viết vào tay các đồng bào cũng nghèo như mình . Các cô gái di-gan mặc những bộ váy áo sặc sỡ đi hát ở các cửa hàng và nhận chuốc rượu cho khách lấy tiền thưởng . Những ông hoàng ăn tiêu theo kiểu bốc giời , đến lúc thất thế chuyên đi gác cửa hoặc bưng bê thức ăn song vẫn giữ lối xài sang , sẵn sàng xỉa ra đồng tiền cuối cùng để chi cho bữa tiệc vui còn như ngày mai sống thế nào không cần biết . Cộng đồng lưu vong nào thì cũng có rất nhiều kiếp người xiêu vẹo như vậy , nhưng hình như với người Nga , trong hoàn cảnh sống trên đất Pháp và có được chút tự do thảm hại , những mẫu người ấy trở nên hoàn chỉnh hơn bao giờ hết . Và ra chất Nga , đúng tính cách Nga nhất là trường hợp nhân vật Helen . Sẵn một trái tim nhân hậu song cô gái này lại bị bao thành kiến chi phối . Dễ bị kích động . Không biết tính toán . Tự trọng một cách quá mức . Vội vã hứa hôn với một thanh niên đau ốm trong khi chả hiểu gì mà chỉ vì thương hại cậu bé . Cam tâm để cho một ông hoàng hết thời chiếm đoạt chỉ vì tìm thấy trong người kỵ sĩ ấy một hình ảnh hào hùng , và mặc dầu không yêu thậm chí biết hết tính cách thô lỗ của anh ta , nhưng khi đối tác bị tai nạn thì nhận lấy việc cứu giúp . Luôn luôn sáng suốt nhưng cũng luôn luôn sai lầm và dễ dàng trượt dài trong những cơn bốc đồng ngẫu nhiên ... Helen là thế , dù có tâm hồn , lại có tài nữa , nhưng hình như cô không biết sống . Cô gợi cho người ta cảm giác kỳ cục , mọi hành động và trước tiên là cách suy nghĩ của cô vừa bất ngờ như không ai có thể đoán trước , lại vừa hoàn toàn phù hợp với con người cô, cái dòng máu Nga mà cô mang trong mình , chính những đau khổ mà cô tự chuốc lấy kia đã là nguồn gốc tạo nên sức sống kỳ lạ mà có lẽ chỉ những người phụ nữ Nga mới có . ở đây , đọc Kessel mà tôi như được trở lại với những trang sách của Tolstoi, của Dostoievski ; trong một nhân vật như Helen tôi như bắt gặp cả Natasa trong Chiến tranh và hoà bình lẫn Sonia trong Tội ác và trừng phạt , Nastasia Filippovna trong Chàng ngốc ... Những nét tính cách Nga mà các bậc thày cổ điển đã dày công khắc hoạ như một lần nữa được tái tạo qua ngòi bút của Kessel , và chính trong một hoàn cảnh có vẻ như không điển hình , cái phần tinh chất trong tính cách ấy lại có dịp bộc lộ rõ rệt hơn bao giờ hết .


Cái hoàn cảnh thoạt nhìn có vẻ như không điển hình , nhưng lại là điều kiện tốt nhất để các nhân vật bộc lộ tính cách ở đây , chính là hoàn cảnh lưu vong mà họ đang sống .
.... Có những cuốn sách chỉ được nghe kể mà sao mình cứ phải nhớ mãi về nó và thầm ao ước có ngày được đọc nó . Phố mèo câu cá của nhà văn Ru mani với tôi , là một trong những cuốn như thế .
Lần đầu tiên tôi được nghe nói về tác phẩm này là qua nhà văn Tô Hoài . Nhân nói về bậc đàn anh Vũ Bằng , Tô Hoài kể rằng hồi mới viết văn ông thường được Vũ Bằng cho mượn sách để đọc , trong đó có cuốn Phố mèo câu cá . Theo Tô Hoài , câu chuyện về đám vua chúa và cả dân nghèo Rumani sang sống ở Pháp sao mà gần gũi , thật trên trời dưới biển đủ vẻ mà rút lại cũng trớ trêu nhơm nhếch như mọi kiếp người .
Không uống mà say, tôi cũng bị lây những ám ảnh tương tự :
Người Đông Âu sang sống ở Pháp . Người châu Phi sang sống ở Anh. Trên đất Đức có cả một bộ phận cư dân người Thổ Nhĩ Kỳ . Còn người Trung Hoa thì có mặt trên khắp thế giới từ vùng Đông Nam á vốn cách chính quốc không bao xa tới những vùng xa xôi mãi bên châu Mỹ . Từ lâu rồi trên thế giới này đã tồn tại một nhân loại gồm những bầu đoàn thê tử từ giã mảnh đất chôn rau cắt rốn để đến với những chân trời xa lạ , và chính trong khi nhìn vào cái nhân loại bị bứt ra khỏi mảnh đất của mình này , mỗi người bình thường có thể tìm thấy bao nhiêu vấn đề liên quan , thậm chí có thể nói là chỉ tới họ ---những người lưu vong -- , cảm giác về kiếp người mới bộc lộ hết chất ám ảnh của nó .
Người ta càng thấy rõ điều này hơn khi đọc Nazim Hikmet ( nhà thơ Thổ Nhĩ Kỳ một thời gian dài lưu vong ở Liên xô, người từng viết câu thơ nổi tiếng Lưu đày là một nghề rất khổ ) , hoặc đọc hàng loạt nhà văn Nga khác từ Henry Troayat , Nabokov , tới Brodski , A. Makin , cũng như khi xem những bộ phim Trung quốc có chiếu trên màn ảnh truyền hình Việt Nam kiểu như Người Bắc Kinh ở Nữu Ước, Đi sang châu  u .
Và bây giờ đến Đêm của những ông hoàng .
Hoá ra từ thực tế của đám dân lưu vong , người ta có thể khai thác nhiều chủ đề khác nhau :
Sự lang thang phiêu bạt như là một định mệnh của con người .
Sự xa lạ , cái cảm giác của người không tìm thấy mối liên hệ với hoàn cảnh chung quanh , mà chỉ thấy mình buộc phải sống . Nói như Marcel Proust “ Tôi đến thế giới này như người nước ngoài và rời khỏi nó cũng như người nước ngoài “ (Không ai khác câu nói này của tác giả Đi tìm thời gian đã mất được chính A. Makin , nhà văn Nga lưu vong sưu tầm và trích dẫn trở lại )
Rồi sự thích ứng .
Một điều bất cứ ai , dù chưa dấn thân vào kiếp sống nơi đất khách quê người , cũng có thể dự đoán được, ấy là sự mưu sinh ở đây cực kỳ khốn khó . Bị dứt ra khỏi mảnh đất quen thuộc cũng có nghĩa là con người rơi xuống bùn đen . Nơi ăn nơi ở thảm hại . Miếng ăn là chuyện phải lo hàng ngày . Để tồn tại người ta không có quyền từ chối bất cứ việc gì và thường khi để có đồng bạc những người cao sang cảnh vẻ cũng phải làm những công việc mạt hạng nhất . Thích ứng ở đây cũng là một biến thể của cái câu mà nhân vật Pavel Korsaguin trong Thép đã tôi thế đấy từng tự nhủ “ Hãy biết sống ngay cả khi cuộc đời trở nên không thể chịu được nữa ! “
Sau vấn đề miếng cơm manh áo , cái sự tồn tại hay không tồn tại kể ra còn bộc lộ qua nhiều khía cạnh khác trong tâm lý của dân lưu vong , mà nổi bật là quá trình hoà nhập của họ với con người và xã hội mà họ mới tới .Trong một tài liệu nghiên cứu về những người nhập cư , tôi đọc được một nhận xét có vẻ nghịch lý nhưng suy cho cùng lại rất chính xác , đó là khi phải đến sống ở những miền đất xa lạ thì sự thích nghi về văn hoá còn khó hơn cả sự thích nghi về ngôn ngữ . So với sự kiếm sống thì yêu cầu thích ứng ở đây còn cao hơn một bậc .
Có điều , chính trong hoàn cảnh phải vật lộn để thích ứng ấy , con người có dịp tự chứng tỏ bản lĩnh làm người của . Vượt lên trên sự hư hỏng buông trôi , ở nhiều người bắt đầu nảy sinh niềm kiêu hãnh chính đáng : không gì bẻ gãy được họ .
Trong phạm vi của một cuốn tiểu thuyết vài trăm trang , cố nhiên câu chuyện được Kessel kể không thể trải ra quá rộng . Trong Đêm của nhứng ông hoàng , các nhân vật người Nga mới chân ướt chân ráo tới Pháp , tức còn đang trong hoàn cảnh những thích ứng ban đầu , nên họ cứ phải vón cục lai với nhau để vừa trông nhau kiếm sống , vừa tìm cách an ủi nhau, chia sẻ với nhau những kỷ niệm cũ vốn không dễ mà quên . Thế nhưng , nhờ ở chỗ biết phác hoạ lại cái hoàn cảnh ấy một cách sinh động , cuốn sách lại làm nổi lên một chủ đề khác : đó là sự gắn bó của con người ta với quá khứ . Thật vậy trường hợp của những Chuvalov, Fedor , Stephane ... nói sau đây chỉ chứng tỏ một điều , dù đi đến chân trời góc bể nào thì người ta vẫn thuộc về cái cộng đồng mà người ta đã sinh ra . Sau khi từ bỏ nền văn hoá từ đó mà mình đã lớn lên , mỗi cá nhân càng thấy thật ra mình đã gắn bó với nó bằng muôn vàn sợi dây vô hình . Nó đã là một bộ phận của con người mình . ở đây trí nhớ vừa là niềm vui vừa làm phiền người ta ,quá khứ vừa là điều tự hào vừa là thứ muốn quên đi để rồi biết ngay rằng không thể quên nổi . Vậy thì , với nhiều người , hình như việc sinh ra ở đâu là cả một sự kiện lớn trên đời , mỗi chúng ta không chỉ thuộc về mình mà còn luôn luôn thuộc về một thế giới khác trong đó mình và dòng giống mình là một bộ phận .
Như trên đã ghi nhận , điều đập mạnh vào ấn tượng một người đọc như tôi khi đọc Đêm của những ông hoàng ấy là cái chất Nga kỳ lạ của tác phẩm . Và điều này lại hai lần kỳ lạ nếu biết rằng nhà văn này sinh ra và lớn lên không phải ở Nga .
Phải chăng chỉ còn có cách giải thích chính trong hoàn cảnh sống xa quê hương , con người ta lại có dịp trở về với cái cội nguồn dân tộc của mình một cách sâu sắc hơn bao giờ hết ?
Phải chăng đó cũng chính là cái sức hấp dẫn mạnh mẽ và lý do tồn tại của những tác phẩm văn học viết về dân lưu vong vốn đi thành một mạch riêng và dường như nhìn vào nền văn học nào cũng có thể bắt gặp ?
SỐ TRUY CẬP online